CSR फंड व NPOs : ग्रामीण विकासासाठी नवा श्वास

CSR फंड व NPOs ग्रामीण विकासासाठी कसे उपयुक्त ठरतात? CSR म्हणजे काय, NPO म्हणजे काय, महाराष्ट्रातील यशस्वी उदाहरणे आणि शिरुर परिसरातील संधी यावर सविस्तर माहिती.

प्रस्तावना—

भारत हा जगातील सर्वात मोठ्या लोकसंख्येचा देश असून इथल्या लोकजीवनात अजूनही अनेक सामाजिक, आर्थिक आणि शैक्षणिक अडचणी आहेत. सरकार आपल्या पातळीवर अनेक योजना राबवत असते, परंतु प्रत्येकाला त्या योजनांचा लाभ पोहोचेलच असे नाही. अशा वेळी खाजगी कंपन्या, उद्योगसमूह आणि समाजोपयोगी संस्था म्हणजेच CSR फंड (Corporate Social Responsibility Fund) व NPOs (Non-Profit Organisations) ग्रामीण भागातील विकासासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

CSR म्हणजे काय?—

कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सिबिलिटी (CSR) म्हणजे कंपन्यांनी आपल्या नफ्याचा काही हिस्सा समाजासाठी खर्च करणे. भारत सरकारने २०१४ पासून CSR कायदा लागू केला. या कायद्यानुसार, ज्या कंपन्यांचा वार्षिक नफा निश्चित मर्यादेपेक्षा जास्त आहे त्यांनी किमान 2% नफा समाजोपयोगी कामात खर्च करणे बंधनकारक केले आहे.

NPO म्हणजे काय?—-

Non-Profit Organisation (NPO) म्हणजे अशा संस्था ज्या नफा कमावण्यासाठी नव्हे तर समाजोपयोगी कामासाठी कार्य करतात. या संस्था सरकारी नोंदणी करून शिक्षण, आरोग्य, पर्यावरण, महिला सबलीकरण, ग्रामीण विकास अशा क्षेत्रांत काम करतात.

CSR फंडाचा वापर कुठे होतो?—

CSR फंडांतर्गत कंपन्या खालील क्षेत्रांत प्रकल्प राबवतात :

👉ग्रामीण भागातील शाळांची उभारणी, दुरुस्ती व शैक्षणिक साहित्य वाटप

👉गावांमध्ये शुद्ध पिण्याचे पाणी प्रकल्प

👉आरोग्य शिबिरे, रुग्णवाहिका सुविधा, महिला आरोग्य जनजागृती

👉स्वच्छता अभियान, सार्वजनिक शौचालये उभारणी

👉पर्यावरण संवर्धन, वृक्षारोपण व सौर ऊर्जा प्रकल्प

👉रोजगार प्रशिक्षण केंद्रे व कौशल्य विकास कार्यक्रम

CSR + NPOs = ग्रामीण विकासाची भागीदारी–

CSR फंडाची योग्य अंमलबजावणी करण्यासाठी कंपन्यांना स्थानिक पातळीवर कार्यरत NPOs ची मदत घ्यावी लागते. कारण NPOs ला स्थानिक प्रश्न, लोकांची गरज व परिस्थिती चांगली माहिती असते.

उदाहरणार्थ :

• एखाद्या कंपनीकडे CSR साठी ५ कोटींचा निधी आहे.

• त्यांनी थेट गावात शाळा बांधण्याचा निर्णय घेतला तर त्यांना स्थानिक परिस्थितीची माहिती कमी असेल.

• पण जर त्यांनी त्या भागात कार्यरत NPO सोबत भागीदारी केली तर शाळेची योग्य जागा, स्थानिक कामगार, साहित्य व देखभाल याची जबाबदारी व्यवस्थित पार पडेल.

महाराष्ट्रातील काही यशस्वी उदाहरणे—

1. टाटा ट्रस्ट्स – विदर्भातील शेतकरी आत्महत्या रोखण्यासाठी विविध पाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबवले.

2. भारती फाउंडेशन – ग्रामीण भागात प्राथमिक शाळा व शैक्षणिक उपक्रम.

3. महिंद्रा CSR – ‘नान्ही कली’ या उपक्रमाद्वारे मुलींच्या शिक्षणासाठी मदत.

4. किर्लोस्कर फाउंडेशन – पुणे जिल्ह्यात जलसंवर्धन प्रकल्प.

CSR व NPOs च्या माध्यमातून सामान्य नागरिकांना मिळणारे फायदे—-

👉मोफत किंवा कमी दरात आरोग्यसेवा

👉मुलांच्या शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती

👉महिलांसाठी रोजगार प्रशिक्षण

👉गावात रोजगार निर्मिती

👉पर्यावरणपूरक उपक्रमांमुळे दीर्घकालीन टिकाऊ विकास

आव्हाने कोणती?—

तरीही या क्षेत्रात काही समस्या आहेत :

👉 CSR फंडाची पारदर्शकता कमी असते

👉काही वेळा कंपन्या केवळ जाहिरात व प्रतिमा उभारणीसाठी CSR प्रकल्प करतात

👉 NPOs मधील अपारदर्शकता व गैरव्यवहार

👉 ग्रामीण भागातील लोकांना माहिती अभावी लाभ मिळत नाही

शिरुर व परिसरासाठी संधी—

शिरुर तालुका हा औद्योगिक व ग्रामीण दोन्ही प्रकारचा भाग आहे. MIDC व इतर कंपन्यांकडून मोठ्या प्रमाणावर CSR निधी उपलब्ध आहे. जर स्थानिक NPOs पुढे सरसावले, तर :

👉गावागावात आरोग्य केंद्रे

👉शेतकऱ्यांसाठी पाणी व शेती तंत्रज्ञान

👉युवकांसाठी कौशल्य विकास केंद्रे

👉महिलांसाठी स्वयंरोजगार योजना
अशा प्रकल्पांना चालना मिळू शकते.

निष्कर्ष—

CSR फंड व NPOs हे केवळ पैसे खर्च करण्याचे साधन नाही, तर ग्रामीण विकासाचा प्रभावी मार्ग आहे. कंपन्यांनी जबाबदारीने निधी दिला आणि NPOs नी प्रामाणिकपणे तो वापरला तर गावोगावचा चेहरा बदलू शकतो. शिरुर तालुक्यातील उद्योग, स्थानिक नेते व NPOs यांनी एकत्र येऊन “CSR व NPOs भागीदारी मंच” तयार केला तर हा भाग विकासाचे आदर्श मॉडेल ठरू शकेल.

अधिक माहितीसाठी पुढील मुक्त व विनामूल्य संदर्भ वाचा•••

CSR in India – Ministry of Corporate Affairs

Tata Trusts Initiatives

Mahindra CSR Projects

शिरुर न्युज च्या बातम्या व लेख वाचा खालील लिंकवर क्लिक करून •••• 

१५ ऑगस्ट २०२५ : स्वातंत्र्यदिन, इतिहासापासून उद्याच्या भारतापर्यंत !

बेलापूर फॉरेस्ट हिल सोसायटीत ७९ वा स्वातंत्र्य दिन: ऐक्य, उत्साह आणि देशभक्तीचा जल्लोष !

About The Author

Dr.Nitin Pawar

डॉ. नितीन पवार (D.M.S. – Management)
पत्रकार, संपादक, लेखक, ब्लॉगर व मानव अधिकार कार्यकर्ते.
शिरूर (पुणे) येथील रहिवासी.
सत्य, निष्पक्ष आणि समाजाभिमुख पत्रकारितेद्वारे ग्रामीण भागाचा आवाज बुलंद करण्यासाठी कार्यरत.
📧 np197512@gmail.com | 🌐 www.shirurnews.com

See author's posts