तहसीलदार कार्यालयाचे कामकाज कसे चालते?

तहसीलदार कार्यालयाचे कामकाज कसे चालते?याची माहिती जी सर्वांना असलीच पाहिजे !

शिरुर,दिनांक ८ सप्टेंबर २०२५ |प्रतिनिधी |

“तहसीलदार कार्यालयाचे कामकाज कसे चालते, कोणकोणत्या सेवा मिळतात, महसूल, प्रमाणपत्रे, जमीन नोंदी, शासकीय योजना व डिजिटल युगातील बदल यांची सविस्तर माहिती. सामान्य नागरिकांना उपयोगी ठरेल असा मार्गदर्शक लेख.”

🔻प्रस्तावना•••••

भारतीय प्रशासन प्रणालीमध्ये जिल्हा प्रशासन हा केंद्रबिंदू मानला जातो. जिल्ह्याच्या प्रत्येक उपविभागामध्ये तहसीलदार कार्यालय हे सर्वात महत्त्वाचे सरकारी कार्यालय असते. सामान्य नागरिकांचा दररोज संपर्क येतो तो तहसील कार्यालयाशीच. मालमत्ता नोंदणी, जमीन नोंदवही, उत्पन्न प्रमाणपत्र, जात प्रमाणपत्र, विविध शासकीय योजना, कर वसुली, कायदा व सुव्यवस्था, निवडणुका – अशी असंख्य कामे इथेच केली जातात. त्यामुळे तहसील कार्यालय हा लोकजीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.

🔻१. तहसील व तहसीलदार – संकल्पना व इतिहास—-

• तहसील : जिल्ह्याचा उपविभाग म्हणजे तहसील. एका जिल्ह्यात अनेक तहसील असतात.

• तहसीलदार : या तहसील प्रशासनाचा प्रमुख अधिकारी. ब्रिटिश काळापासून ही व्यवस्था अस्तित्वात आहे. पूर्वी महसूल वसुली हे मुख्य काम होते, पण आज महसूलासोबतच सामाजिक, विकासात्मक, कायदेविषयक अशी अनेक जबाबदाऱ्या तहसीलदारांवर आहेत.

🔻२. तहसीलदारांचे प्रमुख अधिकार व जबाबदाऱ्या—

१. महसूल वसुली – जमीन महसूल, शेतजमिनीवरील कर, विविध दंड वसुली.
२. जमीन अभिलेख व्यवस्थापन – ७/१२ उतारे, फेरफार, नोंदणी, जमीन मालकी हक्क.
३. प्रमाणपत्रे देणे – जात, उत्पन्न, निवासी, अल्पभूधारक, बेकायदेशीर बांधकामांविरोधातील प्रमाणपत्रे.
४. शासकीय योजना – शेतकरी योजना, विद्यार्थ्यांच्या शिष्यवृत्ती, अपंगांसाठी योजना.
५. कायदा व सुव्यवस्था – निवडणुका, आपत्ती व्यवस्थापन, जमाव नियंत्रण, परवानग्या.
६. न्यायालयीन अधिकार – काही कायद्यांतर्गत तहसीलदारांना दंडात्मक व सुनावणी अधिकार.
७. आपत्ती व्यवस्थापन – पूर, दुष्काळ, आगी, नैसर्गिक आपत्तीमध्ये मदत व पंचनामे.
८. विकासकामे – ग्रामपंचायत व पंचायत समित्यांसोबत समन्वय.

🔻३. तहसील कार्यालयाची रचनांमध्ये—-

🔻तहसील कार्यालयात अनेक विभाग असतात. प्रमुख असे –

• महसूल विभाग : जमीन व महसूल नोंदी.

• सामान्य प्रशासन विभाग : प्रमाणपत्रे, परवानग्या.

• न्याय विभाग : दावे, तक्रारी, वाद.

• आपत्ती व्यवस्थापन कक्ष : पंचनामे, मदत.

• निवडणूक शाखा : मतदार यादी, निवडणुका.

• आयटी व ई-गव्हर्नन्स कक्ष : डिजिटल रेकॉर्ड, ऑनलाइन अर्ज.

🔻४. नागरिकांना मिळणाऱ्या प्रमुख सेवा—-

१. जमिनीशी संबंधित सेवा

• ७/१२ उतारा, ८-अ उतारा

• जमिनीचा फेरफार

• वारस नोंदणी

• जमीन मोजणी, नकाशे

२. प्रमाणपत्रे—

• जात प्रमाणपत्र

• उत्पन्न प्रमाणपत्र

• निवासी प्रमाणपत्र

• बेकायदेशीर बांधकाम नोंद

🔻३. निवडणुकीशी संबंधित सेवा—

• मतदार नाव नोंदणी/कपात

• मतदार ओळखपत्र दुरुस्ती

🔻४. आपत्ती विषयक सेवा—

• पंचनामे (पूर, आगी, पिकांची हानी)

• शेतकऱ्यांना मदत अर्ज प्रक्रिया

🔻५. इतर सेवा—-

• परवानग्या (मेळावे, मोर्चे, शस्त्र परवाना शिफारस)

• विविध शासकीय योजनांचे अर्ज

🔻५. तहसील कार्यालयातील कामकाजाची प्रक्रिया—

(अ) अर्ज स्वीकृती—

• नागरिक ऑनलाइन (MahaOnline, डिजिटल सेवा केंद्र) किंवा प्रत्यक्ष कार्यालयात अर्ज करतो.

• अर्जाला क्रमांक व पावती दिली जाते.

(ब) पडताळणी व तपासणी–

• संबंधित विभागाचा क्लर्क किंवा तलाठी कागदपत्रांची पडताळणी करतो.

• गरजेनुसार चौकशी केली जाते (उदा. जात प्रमाणपत्रासाठी शाळा, ग्रामपंचायत पडताळणी).

(क) निर्णय व मंजुरी

• संबंधित नायब तहसीलदार किंवा तहसीलदार निर्णय देतो.

• योग्य असल्यास प्रमाणपत्र किंवा आदेश जारी होतो.

(ड) नोंद व अभिलेख

🔻सर्व प्रमाणपत्रे व आदेश डिजिटल व हस्तलिखित नोंदींमध्ये ठेवले जातात.

६. तहसीलदार कार्यालयातील सहाय्यक कर्मचारी—

• नायब तहसीलदार – तहसीलदारांचे साहाय्यक.

• शिरस्तेदार / मंडळ अधिकारी – दैनंदिन काम पाहतात.

• तलाठी – गाव पातळीवरील महसूल अधिकारी.

• क्लर्क व टायपिस्ट – अर्ज प्रक्रिया व अभिलेख.

• गणक (मोजणी अधिकारी) – जमिनीची मोजणी.

• चपराशी / कार्यालयीन सेवक – सामान्य कामे.

🔻७. डिजिटल युगातील तहसील कार्यालय—

• आजकाल बहुतेक कामे ऑनलाइन पोर्टलद्वारे केली जातात.

• Maha e-Seva Kendra / CSC : प्रमाणपत्र अर्ज, ७/१२ उतारे.

• Mahabhulekh Portal : जमीन नोंदी ऑनलाइन.

• Aaple Sarkar Portal : नागरिक सेवा.

• SMS व ईमेल सूचना : अर्ज स्थिती माहिती.
यामुळे पारदर्शकता व वेळेची बचत होते.

🔻८. नागरिकांचा अनुभव व अडचणी—-

• रांगा, विलंब, भ्रष्टाचाराच्या तक्रारी.

• कागदपत्रांची पुन्हा पुन्हा मागणी.

• इंटरनेट वा संगणक न चालल्यामुळे काम अडखळते.

• काही ठिकाणी अद्याप कर्मचाऱ्यांची कमतरता.

🔻९. सुधारणा व भावी दिशा—-

• पूर्णतः ई-गव्हर्नन्स प्रणाली.

• प्रत्येक अर्जदाराला युनिक ट्रॅकिंग आयडी.

• वन स्टॉप सेंटर – सर्व प्रमाणपत्रे एकाच खिडकीतून.

• मोबाइल अ‍ॅप्स – नागरिकांना थेट सेवांचा लाभ.

• प्रशासनिक पारदर्शकता – भ्रष्टाचाराला आळा.

🔻१०. तहसीलदार कार्यालयाचे समाजातील महत्त्व—

• ग्रामीण भागातील नागरिकांना सर्वात जवळचे शासन.

• प्रत्येक शेतकरी, विद्यार्थी, व्यापारी यांचा थेट संपर्क.

• आपत्तीच्या काळात तत्काळ मदत.

• निवडणुका पार पाडणे – लोकशाही टिकवणे.

🔻निष्कर्ष—-

तहसीलदार कार्यालय हे जिल्हा प्रशासनाचे हृदय आहे. जमीन महसूल व्यवस्थापन, प्रमाणपत्रे, कायदा व सुव्यवस्था, शासकीय योजना, निवडणुका – या सर्व जबाबदाऱ्यांचा केंद्रबिंदू तहसीलदार असतो. सामान्य माणसाला शासनाची खरी ओळख तहसील कार्यालयातूनच होते. डिजिटल युगामुळे सेवा अधिक सोयीस्कर व पारदर्शक झाल्या आहेत. तरीही कार्यक्षम कर्मचारी, वेगवान प्रक्रिया, भ्रष्टाचारमुक्त प्रणाली यांची गरज कायम आहे.
तहसील कार्यालय केवळ सरकारी कागदपत्रांचे केंद्र नाही तर ते नागरिकांच्या अधिकारांचे रक्षण करणारे व त्यांच्या जीवनाशी घट्ट जोडलेले प्रशासनाचे जिवंत रूप आहे.

🔻अधिक माहितीसाठी भेट द्या खालील संकेतस्थळांना••••

1. महाराष्ट्र शासनाचे अधिकृत संकेतस्थळ – https://www.maharashtra.gov.in

2. महाभूलेख (जमिनीचे उतारे) – https://mahabhumi.gov.in

3. आपले सरकार पोर्टल – https://aaplesarkar.mahaonline.gov.in

4. जिल्हाधिकारी कार्यालय माहिती – https://collector.gov.in

5. CSC सेवा केंद्र –

https://csc.gov.in

🔻’शिरुर न्युज’ च्या आणखीन बातम्या व लेख वाचा खालील लिंक्सवर क्लिक करुन••••

शहर LIVE :शिरुर , बदलत्या शहरी जीवनाचा आरसा !

CSR फंड व NPOs : ग्रामीण विकासासाठी नवा श्वास

शिरुर करांसाठी आता ‘राजकीय मंच’ उपलब्ध  : शिरुर न्युज !

About The Author

Dr.Nitin Pawar

डॉ. नितीन पवार (D.M.S. – Management)
पत्रकार, संपादक, लेखक, ब्लॉगर व मानव अधिकार कार्यकर्ते.
शिरूर (पुणे) येथील रहिवासी.
सत्य, निष्पक्ष आणि समाजाभिमुख पत्रकारितेद्वारे ग्रामीण भागाचा आवाज बुलंद करण्यासाठी कार्यरत.
📧 np197512@gmail.com | 🌐 www.shirurnews.com

See author's posts